SYMBOLIZM

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Symbolizm jako kierunek wykształcił się we Francji w drugiej połowie XIX wieku, jako reakcja przeciwko kierunkom związanym z naturą - realizmowi i impresjonizmowi - gdzie artyści tych nurtów koncentrując się wyłącznie na tym co widać ignorowali, wyobraźnię, intelekt i emocje. Symboliści postawili sobie za cel naprawianie tej sytuacji poprzez obrazy wywołujące określone nastroje i uczucia.

Malarstwo symboliczne  przeciwstawiało się obiektywizmowi, rzeczowości, materialnemu przedstawianiu rzeczy, unikaniu niezwykłości i fantazji. 

Symbolizm kładł szczególny nacisk na rolę wyobraźni, subiektywizm, niezależność rzeczy od zmysłowych możliwości poznania. Przekonywał, że lata wiary w niepodważalną moc intelektu i nauki nie zbliżyły człowieka do wglądu w prawdziwą naturę bytu.

Malarze symboliści tworzyli na swych płótnach swoiste baśnie, często oparte na motywach literackich. Pojawiały się sceny pełne grozy, brutalne, erotyczne, niekiedy groteskowe i karykaturalne. Zawsze jednak przesiąknięte nastrojem niesamowitości, dziwności i fantastyczności. Chętnie też, w nawiązaniu do mitologii, obrazowano legendarne, mityczne stworzenia.

Najważniejsza w sztuce symbolicznej była sfera podświadomości, marzeń i snów.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

SYMBOLIZM w Polsce
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Jacek Malczewski, W tumanie, 1894

Kłąb nierealnych, unoszących się ponad ziemią ciał zderzył artysta z monotonnym, uproszczonym niemal do granic możliwości krajobrazem.

Osią kompozycji stało się widmowe wtopione w pejzaż kłębowisko złożone z wirujących, nierealnych postaci, jakby uwalniających się z kajdan i łańcuchów, wśród których dominująca jest zjawiskowa kobieta o spętanych rękach, symbolizująca matkę - ziemię, zniewoloną ojczyznę.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Jacek Malczewski, Hamlet polski, 1903

Obraz ma wymiar symboliczny i patriotyczny, może być odczytywany na kilka sposobów. Kobiety umieszczone po dwóch stronach obrazu są alegorią dwóch różnych wizji losów ojczyzny. Znajdująca się po prawej stronie starsza kobieta z siwymi włosami, odziana jest w ciemne szaty, ręce skute ma kajdanami, a jej twarz przybiera wyraz przygnębienia, zwątpienia i świadomości swojej sytuacji. Uosabia ona Polskę zniewoloną, doświadczoną przez los, pozostającą pod jarzmem innych i niemogącą się spod niego wyzwolić. Po lewej stronie znajduje się młoda dziewczyna, półnaga, ukazana w chwili zrywania okowów. Jest ona pełna energii, a jej twarz ma wyraz niezwykle ekspresywny. Symbolizuje "młodą Polskę" – zdolną do czynu, działania i będącą w stanie wyzwolić się z długotrwałej niewoli.

Obraz można interpretować jako zapytanie o wybór odpowiedniej drogi i przyszłe losy ojczyzny, wchodzącej w nowe stulecie. Artysta nie opowiada się za żadnym rozwiązaniem. Postać mężczyzny jest zamyślona, pogrążona w melancholii, a jego niezdecydowanie podkreśla jeszcze bardziej kwiat w dłoni i pas na ciele. Malczewski pozostawia odbiorcę bez odpowiedzi. Dzieło stanowi wyraz jego troski o przyszłe losy Polski.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Jacek Malczewski, Niedziela w kopalni,1882

 

Oparci o ścianę wykopu zesłańcy, męczennicy polskiej sprawy, starzy i młodzi, śmiertelnie zmęczeni i zrezygnowani. Nadludzko ciężkiej pracy, o tysiące kilometrów od domu i bliskich, nie rozświetla najmniejsza iskierka nadziei.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Stanisław Wyspiański, Polonia, 1892-1894

Polonia przedstawia grupę osób rozpaczających wokół symbolizującej Polskę zemdlonej kobiety. Kobieta przedstawiona jest w żałobnej sukni, purpurowo-gronostajowym płaszczu, ze Szczerbcem (mieczem koronacyjnym polskich królów) u boku. Osuwa się bezwładnie, podtrzymywana przez otaczające ją postacie: dziewczynkę w krakowskim gorsecie, chłopca w sukmanie, płaczące kobiety i przerażonego mnicha. Dwaj chłopcy nad Polonią wznoszą nagie ramiona ku niebu, skąd spoglądać mają Madonna i Michał Archanioł.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Stanisław Wyspiański, Widok na Kopiec Kościuszki w porze wiosennej, 1905

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Władysław Podkowiński, Szał uniesień, 1894

Obraz jest aktem przedstawiającym nagą, rudowłosą kobietę na oszalałym karym koniu stającym dęba. Zwierzę odsłania zęby, ma wysunięty język i rozszerzone chrapy, z pyska toczy pianę. Kobieta dosiada je na oklep, obejmuje za szyję, ma zamknięte oczy, jej rozwiane włosy splatają się z końską grzywą. Płótno ma ponad trzy metry wysokości, co oznacza, że przedstawia postacie naturalnej wielkości.

W obrazie dopatrywano się niekiedy nawiązań do mitu o Europie porwanej przez Zeusa pod postacią byka, postać kobiety zaś porównywano do Amazonki lub Wenus. "Szał" odczytywany był także jako symbol niszczycielskiej siły instynktów i namiętności. Kobieta niesiona przez demonicznego rumaka miała być w rzeczywistości porwana przez namiętność silniejszą od woli i racjonalnego myślenia.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

SYMBOLIZM w Europie
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Gustave Moreau, Faeton, 1878

Obraz  przedstawia dramat syna boga Heliosa. Faeton to w mitologii greckiej syn Heliosa i okeanidy Klimene. Faeton w młodości żył w królestwie śmiertelnego męża swojej matki. Powszechnie znany był jednak fakt, że jego ojcostwo przypisuje się Heliosowi. Mimo tego, fakt ten podważył Epafos, syn Zeusa, który stwierdził, że Faeton jest synem zwykłego śmiertelnika. Na dowód ojcostwa boga-Słońca, wybrał się wraz z grupą ludzi na krańce świata, do złotego pałacu Heliosa. Tam, zażądał od Heliosa, aby ten udowodnił mu swoje ojcostwo. Nie wystarczyło mu nawet to, że oficjalnie ogłosił, że jest jego ojcem. Gdy Helios zauważył, że syn jest niezadowolony, przysiągł na Styks, że spełni każdą prośbę syna. Faeton poprosił ojca o pozwolenie na powożenie rydwanem słońca. Ponieważ brakowało mu wprawy, skrzydlate konie wiozące rydwan poniosły go i zaczęły zjeżdżać w różne strony - raz w górę, raz w dół. Konie przeraziły się napiętego łuku Strzelca i zza wysokiego toru poleciały bardzo nisko w dół, co groziło pożarem nieba i ziemi. Gdy bezradny Helios siedział w swoim pałacu, nie mogąc nic zrobić, powstała sama Gaja, która zażądała od Zeusa, aby ten coś zrobił, inaczej cały świat powróci do stanu pierwotnego Chaosu. Zeus był zmuszony strącić go piorunem, a chłopak spadł do rzeki Eridanos. Żył tylko 22 lata.

Podobno w micie tym zawarty jest przekaz o kataklizmie kosmicznym, który wydarzył się w odległych czasach. Została wtedy zniszczona planeta w naszym układzie słonecznym.

W XX wieku rosyjski specjalista od meteorów, Eugeniusz Leonidowicz Krinow, zasugerował, aby hipotetyczną planetę nazwać mianem Faetona, syna Słońca, który został strącony piorunem przez Zeusa. Miała ona jakoby istnieć pomiędzy orbitami Marsa a Jowisza. Jej istnienie zakłada reguła Titiusa-Bodego, wg której każda planeta w Układzie Słonecznym spełnia prostą regułę arytmetyczną. Zgodnie z tą regułą brakuje jednej planety pomiędzy Marsem a Jowiszem. Gdy astronomowie zauważyli ten fakt, rozpoczęły się gorączkowe poszukiwania hipotetycznej planety.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Gustave Dore, ilustracje do „Biblii”, 1866

Jakub siłujący się z Aniołem.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Puvis de Chavannes, Biedny rybak, 1881

Nieprzyjazny, pozbawiony barw teren odzwierciedla cichą rozpacz wdowca, który walczy o zapewnienie bytu dwojga swoich dzieci. 

Na pierwszym planie widoczny jest rybak stojący w łodzi w geście oczekiwania. Jego sieć zanurzona jest w wodzie a on sam ma nadzieje na lepszy połów niż dotychczas. Ciężkie i biedne życie widoczne jest w jego powyciąganych szatach w szarych kolorach. Podobnie przedstawiona została kobieta – starsze dziecko lub żona rybaka, która zbiera kwiaty lub jadalne korzonki. Jedynie dziecko ubrane jest w jaskrawą kolorową szatę, co może być symbolem nadziei na przyszłość ale również i cierpienia wynikające z biedy.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Arnold Böcklin, Wyspa umarłych, 1880

Obraz przedstawia małą skalistą wysepkę, porośniętą cyprysami, otoczoną nieprzeniknionym oceanem. Do jej stromego brzegu dobija mała łódka z dwoma pasażerami. Na rufie siedzi wioślarz, jednak to nie on jest dominującą personą. Druga z postaci, kuląca się, opatulona białymi szatami, zdaję się przygotowywać do wyjścia na brzeg. Wykute w skale nagrobne groty dopełniają funeralny charakter sceny. Burzowe niebo góruje nad tą scenerią, uwydatnia nastrój niepokoju i oczekiwania. Istotną rolę odgrywają również barwy – jaśniejąca skała po obu stronach skupia się ku mrocznemu, zaciemnionemu centrum wyspy. To co między drzewami jest niewidoczne i ukryte.

Wyspa to kraina umarłych do której dobija przewoźnik Charon prowadzący umarłego w bieli do życia po śmierci. Ciemne wody rzeki Styks obmywają brzegi wyspy, cyprysy, powszechnie kojarzone z żałobą i cmentarzami, falują na wietrze. Jedna z krypt, skryta w cieniu na uboczy wyspy, opisana jest inicjałami AB. Przytłoczony tragizmem utraty bliskiej osoby malarz znajduje ukojenie w śmierci.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Odilon Redon, Zamknięte oczy, 1890

Olbrzymia głowa wznosi się, nie wiedzieć czemu, nad brzegiem w świetle księżyca. Przyczyną dla której oczy są zamknięte, może być medytacja, sen albo śmierć. Uważa się, że inspiracją do powstania obrazu był umierający niewolnik Michała Anioła w Luwrze, ale modelką jest żona Redona. 

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Gustave Moreau, Zjawa, 1876

Salome staje twarzą w twarz z wizją Jana Chrzciciela, o którego głowę prosiła. Jej egzotyczne szaty, przyczajona pantera i mroczna, pogańska świątynia tworzą nastrój przytłaczającej dekadencji.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

OBRAZY:

1. Jacek Malczewski, W tumanie, 1894
2. Jacek Malczewski, Hamlet polski, 1903
3. Jacek Malczewski, Niedziela w kopalni,1882
4. Stanisław Wyspiański, Polonia, 1892-1894
5. Stanisław Wyspiański, Widok na Kopiec Kościuszki w porze wiosennej, 1905
6. Stanisław Wyspiański, Dziewczynka z kozikiem, 1893
7. Władysław Podkowiński, Szał uniesień, 1894
8. Gustave Moreau, Faeton, 1878
9. Gustave Dore, ilustracje do „Biblii”, 1866
10. Puvis de Chavannes, Biedny rybak, 1881 
11. Arnold Böcklin, Wyspa umarłych, 1880
12. Odilon Redon, Zamknięte oczy, 1890
13. Gustave Moreau, Zjawa, 1876

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -